ویروس هپاتیت

ویروس هپاتیت A

از خانواده پیکورنا ویروسها و جنس هپاتویروس است که قبلا تحت عنوان آنتروویروس ۷۲ طبق بندی شده است. اما کنون بنام هپاتیت عفونی نامیده می شود. این ویروس کروی شکل است و تقارن ۲۰ وجهی دارد. بدون پوشش است ، RNA آن مثبت است. توسط دهان و مدفوع انتقال می یابد. دوره کمون آن تقریبا ۱ ماهه است. بیماری مزمن کبدی ایجاد نمی کند و به ندرت کشنده است و هیچ تشانه آنتی ژنی با دیگر ویروسهای کبدی ندارد. انسان و میمون میزبانهای طبیعی این ویروس هستند. نوکلئوکسید آن در برابر اتر و اسید از سایر پیکورنا ویروسها مقاومتر است و بعلت همین مقاومت باید در برخورد با بیماران مبتلا احتیاط کرد. با استفاده از گیرنده های سطح سلولهای کبدی وارد سلول می شود. جزئیات پاتوژنیسیته برای این ویروس مشخص نیست. از طریق دستگاه کوارش فرد را آلوده می کند. احنمالا در سلولهای اوروفارنکس و اپیتلیال روده تکثیر پیدا می کند. اگرچه انترفرون باعث محدوده شدن ویروس می شود اما سیستم ایمنی نیز در صدمه زدن به سلولهای کبدی آلوده به ویروس و حذف آنها از بدن بی تاثیر نیست. به دنبال ضایعات سلولهلی کبدی یرقان ظاهر می شود. این ویروس از طریق صفرا وارد روده و مدفوع می شود و از ۱۰ روز قبل از ظهور علایم و ایجلد آنتی بادی در مدفوع وجود دارد و از طریق مدفوع منتشر می شود. علایم بالینی آن شامل خستگی ، بی اشتهای ، ضعف ، تهوع ، شکم درد ، یرقان ، تیره شدن رنگ ادرار است و این بیماری در افراد بالغ شدید تر از از کودکان است. در کودکان اغلب بدون جلب توجه سپری می شود و در اکثر موارد بهبودی کامل حاصل می شود. حداکثر شیوع این بیماری بین سنین ۳۰ تا ۱۵ است. در اکثر بیماران مبتلا به هپاتیت A تیتر Igm بالا است. لذا مهمترین تست مرولوژی برسی Igm است که به روش رادیوایمنوسی و الیزا قابل اندازه گیری است و همچنین بررسی بیلی روبین هم جهت ارزیابی اختلال کبدی ارزشمند است. درمان برای این بیماران وجود ندارد و تزریق ایمنوگلوبین برای افراد در تماس با بیمار توصیه می شود که در دوره کمون باعث کاهش علایم بیماری می شود. روشهای پیشگیری شامل رعایت بهداشت در مراکز عمومی ، کنترل بهداشتی آب و مواد غذای بخصوص شیر - شستن دستها بعد از رفتن دستشوی وقبل از صرف غذا ، ضد عفونی کردن وسایل بیمار بسیار موثر است. واکسن نمونه کشته شده است که فقط برای مواقع ضروری استفاده می شود. این ویروس براحتی در جامعه منتشر می شود. محتمل ترن راه سرایت راه مدفوعی- دهانی از طریق تماس فردی می باشد. بعضی محصولات رودخانه ای مثل صدفها می توانند منبع آلودگی با ویروس باشند. آلودگی با ویروس هپاتیت A به ندرت از طریق سرنگ و سوزن آلوده یا انتقال خون پیش می آید. همودیالیز هیچ نقشی در انتشار آن میان کارکنان بخش ندارد. شیوع آنتی بادی در افراد دارای سطح اقتصادی و اجتماعی پایین بالاتر است. در کشورهای در حال توسعه و عقب مانده اکثر مبتلایان کودکان هستند در حال که در کشورهای پیشرفته ابتلا در سنین بالاتر است. تقریبا ۴۰ درصد موارد حاد هپاتیت توسط هپاتیت A ایجاد شده است .

ویروس هپاتیت B

این ویروس عامل مولد هپاتیت سر است و جزء ویروسهای کبدی DNA دار طبقه بندی می شود. از طریق مایعات بدن، خون، مقاربت جنسی ودر ماههای آخر حاملگی از مادر به جنین منتقل می شود و ابتلا به این بیماری هیچ ارتباطی به سن، فصل و جنس ندارد. دارای دروه کمون متوسط سه ماهه است. در ۵ تا ۱۰ در صد مبتلایان تبدیل به حالت مزمن می شود و گاهی منجر به سرطان کبد می شود. بافت هدف این بیماری و میزبان آن محدود و فقط در کبد، گاهی پانکراس و کلیه انسان و میمون را نیز آلوده می کند. این ویروس کوچک، دارای پوشش، دارایDNA دو رشته و حلقوی که قسمتی از آن تک رشته ای است ودارای آنزیم ریورس ترانسکرپیتاز (RTase) است که این آنزیم چسبیده به ژنوم ویروس است و دارای فعالیت ریبونوکلئاز است. این ویروس دارای ۳ نوع آنتی ژن مهم به نامهای آنتی ژن سطحی، آنتی ژن مرکزی و یک آنتی ژن دیگر است. آنتی ژن سطحی که آنتی ژن استرالیا نامیده می شود ( بعلت اینکه اولین بار در سرم یک فرد بومی استرالیل که در ظاهر سالم شناسایی شد ). از نظر شکل ظاهری دارای دو فرم است: ۱- شکل کروی که فراوانترین نوع این خانواده است. ۲- شکل لوله ای یا رشته ای . این آنتی ژن در PH کمتر از ۴ به مدت ۶ ساعت پایدار می ماند; ولی در این PHعفونت زایی هپاتیت B از بین می رود. این ویروس به علت داشتن غشا در برابر اتر مقاوم است، PH پایین، حرارت متوسط، یخ زدن و اشعه ماورا بنفش پایدار می ماند. DNA ویروس تمایل زیادی برای ادغام شدن با DNA سلول میزبان دارد. نسخه برداری توسطویروس عوامل نسخه بردار سلول میزبان کنترل می شود. این ویروس ۳ روز پس از به سلولهای کبدی شروع به تکثیر می نماید; اما علایم بالینی بعلت نا معلومی حدود ۴۵ روز بعد ظاهر می شود که بستگی به راه ورود مقدار ویروس و وضعیت فرد مبتلا دارد. علایم بالینی شامل تهوع ، استفراغ ، بی اشتهایی شدید می باشد که به دنبال آن یرقان ظاهر می شود ( گرچه هپاتیت بدون یرقان نیز شایع است). حدود ۸۵ در صد بیماران کاملا بهبود حاصل پیدا می کند. مرگ و میر بین ۷/۲- ۶/۰ درصد است که بسته به سن و شرایط متغیر است. حدود ۱۰ تا ۵ در صد افراد به هپاتیت مزمن می شوند که این مبتلایان منبع اصلی انتشار ویروس در جامعه هستند. در اکثر موارد ژنوم ویروس ادغام شده در ژنوم سلولهای سرطانی دیده می شود. درمان اختصاصی برای هپاتیت B وجود ندارد. درمان بیشتر جنبه علامتی و حفاظتی دارد. انترفرون آلفا ممکن است برای هپاتیت مزمن موثر باشد. این ویروس انتشار جهانی دارد. حاملین ویزوس در جهان حدود ۲۰۰ میلیون نفر هستند که یک میلیون آنها در امریکا زندگی می کنند. افراد در معرض خطر شامل شاغلین، در مراکزبهداشتی و درمانی، کارکنان آزمایشگاهها، کارکنان بانک خون، افراد ساکن در مناطق آندمیک) چین، آفریقا …..) نوزادان متولد شده از مادر مبتلا، معتادین تزریقی و افراد دارای هموفیلی و دریافت کنندگان خون و محصولات آن. بیشترین موارد آلودگی به این ویروس در کشورههای عقب مانده است بطوریکه ۵ درصد نوزذان در هنگام متولد شدن و شیردادن مبتلا می شوند.

روشهای پیشگیری و کنترل وجود دارند که عبارتند از:

۱- انجام واکسیناسیون ۲- کنترل و جدا کردن خونهای آلوده ۳- تزریق ایمنوگلوبین به نوزدان که از مادر مبتلا متولد شده و افرادی که با بیماران تماس داشته ۴- عدم مصرف خون کسانی که هرگونه ناراحتی کبدی دارند ۵- استفاده از وسایل مانند دستکش هنگام معاینه بیمار و …... ۶-حذف سریع وسایل آلوده وضدعفونی وسایل مورد استفاده ۷- اجتناب از رفتارهای اجتماعی پر خطر وخطرساز که انتشار ویروس را تسهیل می کند.

ویروس هپاتیت C

ویروسی است دارای پوشش با RNA مثبت که جزء فلاوی ویروس طبقه بندی می شود

دوره کمون بیماری ۴ تا ۳ روز در موارد طولانی ۴ تا ۳ ماه است. معمولا هپاتیت C از لحاظ بالینی خفیف بوده و نیاز به بستری شدن ندارد و اکثر بیمارن بدون علایم بالینی هستند.

به رغم طبیعت ملایم بیماری ۵۰ تا ۳۰ در صد آنها به سمت مزمن شدن پیش می روند. مهمترین راه انتقال بیماری از طریق خون و فرآورده های خونی آلوده است. تزریق وریدی مواد مخدر، پیوند اعضا آلوده، مقاربتهای جنسی و دریافت کنندگان فاکتورهای خونی آلوده نیز از راه های انتقال این ویروس است. اکثر مبتلایان به هپاتیت C معتادین تزریق داخل وریدی هستند. فعلا واکسنی برای این بیماری وجود ندارد. ایمنی حاصل از عفونت بادوام و پیشگیری کننده نمی باشد. مصرف انترفرون آلفا تا حدودی در درمان بیماری موثر است. مصرف آنتی بادی ضد ویروس در میمون سبب طولانی شدن دروه کمون می شود. علایم بالینی در شکل حاد بیماری شبیه هپاتیت A و B است ولی خفیف تر. هپاتیت مزمن پایدار حاصله از ویروس هپاتیت C شایعتر از نوع B می باشد که حدود ۲۰ درصد آن به سیروز و نارسایی کبد منجر می شود. پاسخ ایمنی سلول عامل اصلی در تخریب سلول است. تشخیص آزمایشگاهی عمدتا بر مبنای مرولوژی، به روش الیزا استوار می باشد. آنتی بادی ۳ تا ۷ هفته پس از ابتلا قابل شناسای است، اما آنتی بادی همیشه در خون وجود ندارد و لذا پیشنهاد می شود که بررسی آنتی بادی عمدتا در فاز مزمن صورت گیرد. بهترین راه برای شناسایی وجود ژنوم ویروس درخون است

ویروس هپاتیت D

تقریبا ۱۵ میلیون نفر در دنیا آلوده به ویروس هپاتیت D هستند. ویروس هپاتیت D برای همانند سازی خود از ویروس هپاتیت B و امکانات سلول میزبان استفاده می کند. این ویروس ناقص است و از نظر اندازه و ساختمان ژنوم نیاز به کمک برای همانندسازی مانند ویروئیدهای گیاهی است. ژنوم این ویروس فقط یک پروئتین کپسیدی را کد می نماید. ویروس دارای ژنوم RNA منفی، تک رشته ای، حلقوی و کوچک است. ویروس دارای پوشش است و احتمالا دارای ۳ فرم است. همانند هپاتیت B به سلولهای کبد متصل شده و وارد آن می شود. نسخه برداری و همانندسازی ویروس غیر متعارف است. این ویروس مانند هپاتیت B از طریق مایعات بدن انتشار می یابد. هر دو ویروس با یک روش مشترک به سلول میزبان متصل می شوند. یک فرد ممکن است به عفونت توام هپاتیت B و D مبتلا گردد. همانندسازی ویروس همراه با صدمه زدن به سلول میزبان ( سلول کبد ) است. صدمات حاصله از ویروس هپاتیت D به سلول کبد بر خلاف ویروس هپاتیت B منحصر به پاسخ ایمنی سلول میزبان نیست. احتمالا عفونت مزمن هپاتیت D در افراد مبتلا به هپاتیت مزمن B نیز بروز می کند.

هپاتیت D در کودکان و افراد بالغ مبتلا به هپاتیت B ایجاد می شود. ویروس انتشار جهانی داشته و آندمیک جنوب ایتالیا، خاورمیانه، قسمتهایی از آفریقا و آمریکا لاتین می باشد. اساس تشخیص آزمایشگاهی بر مبنای افزایش آنزیمهای کبدی است. بررسی آنتی ژن و ژنوم در خون نیز مفید است. تا کنون درمان اختصاصی برای هپاتیت D پیشنهاد نشده است. اما چون همانند سازی ویروس به وجود هپاتیت B لذا پیشگیری از هپاتیت B در پیشگیری از این ویروس موثر خواهد بود. با واکسیناسیون هپاتیت B ، حذف محصولات خونی آلوده، عدم مصرف از مواد مخدر تزریقی و کنترل ناقلین ویروس از انتشار هپاتیت D جلوگیر خواهد کرد.

هپاتیت حاد ویروسی، بوسیله یکسری ویروس ایجاد و به نامهای هپاتیت A، هپاتیتB، هپاتیت C و هپاتیت D خوانده می شود. این نوع از هپاتیت یک عفونت شایع ویروسی است که می تواند خطرناک هم باشد، بدن را درگیر کند و منجر به التهاب و از بین رفتن بافت و عملکرد طبیعی کبد شود.

علائم ابتلا به هپاتیت در تمامی انواع آن مشابه است به این صورت که اول علائم عمومی مثل بی اشتهایی، ضعف، خستگی، تهوع ،استفراغ و درد مبهم در قسمت فوقانی و راست شکم بروز می کند. گاهی در این مرحله تب هم وجود دارد. بعد از این مرحله زردی پیش رونده بروز می کند که ملتحمه (پرده داخلی چشم)، مخاط ها و پوست تمام بدن زرد می شود.

هپاتیت نوع A:

این نوع هپاتیت توسط یک ویروس شدیدا آلوده کننده و مسری ایجاد می شود و از طریق تماس های نزدیک قابل انتقال است. عمده ترین انتقال آن از طریق دهانی- مدفوعی می باشد یعنی در مناطقی که بهداشت رعایت نشده و پس از دستشویی دستها با آب و صابون شسته نمی شود و با همان دست غذا خورده می شود این ویروس به راحتی انتقال می یابد. همچنین در اثر آب، غذاها و شیر آلوده و همچنین در اثر خوردن صدف و گوشت نپخته ماهی انتقال می یابد.

در زمانی که علائم بیماری و زردی بروز کرد فرد فقط باید استراحت کند تا ویروس توسط دفاع سیستم ایمنی بدن مهار شود و به تدریج التهاب کبدی به وضعیت سابق برگردد.

نکته قابل ذکر این است که هپاتیت A به هیچ نوع درمان دارویی احتیاج ندارد.

هپاتیت نوع B:

ابتلا به این نوع هپاتیت عوارض بی شماری دارد. از این رو اهمیت شناخت آن بسیار بالاست.

راههای انتقال این ویروس عبارتند از :

- مادر به جنین : به ویژه اگر مادر در ماه سوم بارداری آلوده شده باشد احتمال انتقال بیماری به جنین بسیار بالا است.

- تماس جنسی : از راه خون، استفاده از سرنگ مشترک در معتادان تزریقی و یا فرو رفتن سوزن آلوده به ویروس به طور اتفاقی در پوست افراد سالم و استفاده از تیغ های آلوده است

- ترشحات بدن : از جمله بزاق ،مدفوع، صفرا، اشک و مایع منی به عنوان یکی از منابع انتقال ویروس مطرح هستند .

بعد از آلوده شدن به ویروس هپاتیت B سه مشکل بالینی رخ می دهد. اولا علائم دیده نمی شود. ثانیا مانند هپاتیت A علائم به صورت حاد یعنی ضعف، بی اشتهایی و زردی پیش رونده بروز می کند. ثالثا آنتی ژن ویروس در بدن باقی می ماند و اشکال مزمن بیماری اتفاق می افتد و بعدا با فعالیت مجدد ویروس علائم هپاتیت بروز می کند. گاهی باعث ایجاد سرطان در کبد می شود. گاهی با بروز علائم هپاتیت حاد، زردی آنقدر زیاد می شود که روی عملکرد طبیعی مغز تاثیر گذاشته و باعث علائم خواب آلودگی و عدم هوشیاری می شود و به علت تخریب سلولهای کبدی زمان انعقاد خون به شدت طولانی می شود و خونریزی های مختلف در نواحی متفاوت بدن مثل خونریزی لثه، مخاطها و پوست اتفاق می افتد که وضعیت بیمار بسیار خطرناک و مرگبار می شود.

ویروس هپاتیت B در افراد بدون علامت، که به صورت مزمن و طولانی ویروس را در خون خود حمل می کنند از راههای گفته شده به افراد سالم انتفال می یابد.

نکته مهم آن است که درمان خاصی برای این بیماری هنوز کشف نشده است و ابتلا به این نوع از بیماری ویروسی مرگبار است.

هپاتیت C:

راه انتقال این نوع ویروس به وسیله تزریق است. این بیماری غالبا در گیرندگان خون و فراورده های خونی و معتادان تزریقی بروز می کند. البته در کشور ما انتقال این نوع از هپاتیت از طریق فراورده های خونی بسیار کم شده است زیرا کنترل می شوند. پیشگیری از این نوع از هپاتیت این است که معتادان تزریقی یا اعتیاد خود را ترک کنند و یا از روش دیگری برای استفاده از مواد مخدر استفاده کنند. قانونمندی و عدم تجاوز به حریم خانواده و فعالیتهای جنسی سالم نیز از راههای پیشگیری است.

هپاتیتD :

فقط در بیمارانی که به صورت طولانی ناقل ویروس هپاتیت B هستند بروز می کند. علائم این بیماری مشابه سایر هپاتیت های ویروسی است؛ با این تفاوت که سیر شدیدی دارد و گاهی سبب تخریب کامل کبد و مرگ می شود.

از آنجایی که در قرن حاضر ایدز و هپاتیت B دو بیماری لاعلاج هستند باید به آنها توجه بیشتری کرد. زیرا ویروس ایدز در خارج از بدن تنها ۳۰ ثانیه زنده می ماند اما ویروس هپاتیت Bدر خارج از بدن ۲ الی ۳ ساعت زنده است. از این رو احتمال آلودگی به این ویروس بیشتر خواهد بود. اما نکته مهم اینجاست که اگر درمانی برای این دو بیماری نیست اما برای بیماری هپاتیت B واکسنهایی در سه نوبت وجود دارد که انسان را از این بیماری خطرناک مصون می سازد.

هپاتیت B و C

کبد و اعمال آن: کبد یکی از احشاء داخل شکمی است که در قسمت فوقانی راست شکم و زیر دیافراگم با وزن تقریبی ۲۵۰۰ گرم قرار گرفتته است.

اعمال عمده کبد : تولید پروتئین از جمله آلبومین و پروتیئهای انعقادی تولید صفرا ( بطور متوسط روزانه ۱۰۰۰ میلی لیتر ) خنثی کردن سموم و داروها

هپاتيت چيست؟

به التهاب و ورم کبد هپاتیت گفته می شود. عوامل مختلفی از جمله ابتلا به ویروس های هپاتیت ( A، B، C ، D، E و … ) ، داروها ، سموم، آنوکسی ، الکل و … باعث هپاتیت می شوند. هپاتیت ویرویسی یکی از عوامل مهم مرگ زودرس انسان می باشد براساس تخمین سازمان بهداشت جهانی ۳۸۵ میلیون ناقل هپاتیت B و ۱۷۰ میلیون ناقل هپاتیت C در جهان وجود دارد و سالانه بیش از یک میلیون مورد مرگ در اثر هپاتیت اتفاق می افتد.

تاريخچه :

اولین موارد هپاتیت منتقله از طریق خون و ترشحات بدنبال تلقیح واکسن آبله حاوی لنف انسان در سال ۱۸۳۳ در برمه گزارش شد. در سال ۱۹۶۵ بلومبرگ آنتی ژن مشخص شد که این آلودگی انتشار جهانی دارد و در اواخر سالهای ۱۹۸۰ ویروس هپاتیت C کشف شد.

اپيدميولوژي :

از نظر شیوع آلودگی به HBV مناطق جهان را به سه دسته تقسیم می کنند:

کم شیوع ( کمتر از ۲%) مانند قسمتهای عمده ای از امریکا، استرالیا و نواحی شمالی اروپا شیوع متوسط ( ۷ - ۲% ) قسمت عمده آسیا، شمال افریقا و نواحی شرقی امریکای جنوبی شیوع بالا ( بیش از ۸% ) آفریقا ، سواحل جنوب شرقی آسیا و آلاسکا در نواحی که شیوع بالاست اغلب موارد آلودگی در زمان تولد اتفاق می افتد ( Vertical ) . در سایر نواحی جهان اغلب آلودگی پس از بلوغ طی تماس جنسی، تماس با خون و یا سایر ترشحات آلوده اتفاق می افتد.

افرادي كه بيشتر در معرض خطر هستند عبارتند از:

نوزادان مادران آلوده ، معتادین تزریقی ، افراد با شرکاء جنسی متعدد ، دریافت کنندگان مکرر خون و فرآورده های خونی ، بیماران تحت دیالیز و پرسنل بهداشتی درمانی حدود ۳% از جمعیت جهان به هپاتیت C آلوده اند که از این میان آفریقا با میزان شیوع ۵/۳% بیشترین و اروپا با ۰/۰۳% کمترین میزان شیوع آلودگی را بخود اختصاص داده اند.

آلودگی بیشتر در سنین ۲۰-۳۹ سالگی اتفاق می افتد ولی حداکثر شیوع مربوط به سنین ۳۰-۴۹ سال است . جنس مذکر غالب می باشد و در حال حاضر عمده ترین افراد در معرض خطر شامل معتادین تزریقی، دریافت کنندگان مکرر خون و فراورده های خونی و بیماران دیالیزی می باشند.

سرايت پذيري و راه هاي انتقال:

HBsAg بطور تجربی از بسیاری از مایعات بدن جدا شده ولی ویروس کامل و عفونت زا در تمام ترشحات بدن یافت نمی شود. احتمال انتقال هپاتیت B بشدت تحت تاثیر وضعیت فرد از نظر HbeAg می باشد بطوریکه احتمال ایجاد بیماری هپاتیت بدنبال یک تماس تصادفی شغلی با فرد HBeAg منفی ۱ تا ۶ درصد و در مقابل با فرد HBeAg مثبت ۲۲ تا ۳۱ درصد تخمین زده شده است.

۱- انتقال از مادر به فرزند:

در مورد هپاتیت احتمال انتقال در طی حاملگی و زایمان بالاست بطوریکه در مادران بدون دریافت اقدامات پیشگیری احتمال انتقال حتی به ۹۰% می رسد. تنها ۵ تا ۱۰ درصد موارد انتقال از مادر به جنین در طی ۶ ماهه اول اتفاق افتاده و عمدتاً انتقال در سه ماهه آخر بارداری و زایمان اتفاق می افتد. احتمال انتقال هپاتیت C از این طریق حدود ۶% ذکر شده است که در مادرانی که HIV و HCV با هم دارند این نسبت به ۱۷% می رسد. شیردهی موجب افزایش سرایت هپاتیت C نمی شود .در مورد انتقال هپاتیت B از طریق شیردهی بحث بسیار زیاد است و گرچه HBsAg از شیر مادر جدا شده ولی بعلت تماس بسیار نزدیک مادر با نوزاد نمی توان الزاما انتقال آلودگی را به شیر مادر نسبت داد.

۲- انتقال از طريق جنسي:

این راه اصلی ترین راه انتقال HBV در کشورهای پیشرفته می باشد. امکان انتقال هپاتیت C از این راه کمتر است و میزان انتقال برای همسران افراد آلوده که ریسک فاکتور دیگری نداشتند ۱/۵% ذکر شده است. میزان انتقال در بین مردانی که همسران HCV-Ab مثبت داشتند تفاوتی با مردانی که همسران HC-Ab منفی داشته اند ندارد. در حالیکه برعکس در زنانی که همسران آلوده داشته اند این نسبت ۴ برابر حالت عکس بوده است. در بین افرادی که رفتارهای جنسی پر خطر داشته اند این رقم چند برابر سایر افراد جامعه است.

۳- تزريق خون و فرآورده هاي خوني و پيوند اعضا :

این راه قبل از سالهای ۱۹۸۹ اصلی ترین راه انتقال هپاتیت C محسوب می شد. خوشبختانه امروزه با برقراری سیاست های سلامت خون شامل غربالگری اهدا کنندگان ، غربالگری خونهای اهدایی و تکنیک های غیر فعال سازی ویروس که بر روی فرآورده های خونی انجام می شود تا حد بسیار بالایی جلوی ایجاد آلودگی از این طریق گرفته شده است ( گر چه بهر حال این احتمال هنوز وجود دارد بخصوص در افرادی که بطور مکرر نیاز به تزریق پیدا می کنند).

۴- انتقال از طريق وسائل تيز ، نافذ و تماسهاي زير پوستي :

مهمترين روش انتقال در اين گروه ، استفاده معتادين تزريقي از وسايل تزريق بصورت اشتراكي است. ساير فعاليت هاي توام با انتقال ويروس كه در اين گروه قرار مي‌گيرند عبارتند از خالكوبي ، طب سوزني ، سوراخ كردن گوش ، ختنه ، تزريق و …

۵- انتقال در حين ارائه خدمات تشخيصي و درماني NosocomiaL :

انتقال ویروس از طریق ابزارهای آلوده در دندانپزشکی ، جراحی، دیالیز، اندوسکوپی و سایر اقدامات تشخیصی و درمانی صورت می گیرد. احتمال ایجاد Seroconversion بدنبال حوادث شغلی نظیر فرو رفتن سوزن در مورد هپاتیت B و e آنتی ژن مثبت ۳۷ تا ۶۲ درصد ذکر شده است در حالیکه این رقم در مورد هپاتیت ۸/۱% C است . احتمال انتقال HCV در حین ارائه خدمات بهداشتی درمانی از طریق تماسهای مخاطی بسیار نادر است.

۶ - ساير راه هاي انتقال :

در مورد ویروس هپاتیت B بعلت مقاومت بالا، ویروس می تواند ۷ تا ۱۰ روز بر روی سطوح باقی بماند و باعث انتقال آلودگی شود لذا وسایل مشترک مثل مسواک ، شیشه شیر بچه ، اسباب بازی، ظروف غذاخوری ، قیچی و غیره می توانند در انتقال نقش داشته باشند. در صد زیای از فرزندان مادران HBsAg مثبت که در طی حاملگی و زایمان آلوده نشده اند بعلت تماس های نزدیک با مادر یا خواهر و برادرهای آلوده طی ماهها یا سالهای اول زندگی ، آلودگی را کسب خواهند نمود ( Horizontal ) . در مورد هپاتیت C حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد موارد عفونت خود بخود فروکش خواهد کرد ولی در ۸۰% موارد آلودگی بصورت مزمن در بدن باقی خواهد ماند.

تظاهرات باليني :

ابتلا به ویروس هپاتیت B و C می تواند منجر به عفونتهای حاد و یا مزمن شود در مورد هپاتیت B تقریبا ۷۰% موارد آلودگی بصورت بدون علامت یا بدون یرقان است و در ۳۰% موارد علائم بالینی مشخصه هپاتیت حاد دیده می شود نحوه تظاهر بیماری با سن آلودگی ارتباط تنگاتنگ دارد بطوریکه آلودگی در دوره نوزادی ۹۰% منجر به عفونت مزمن خواهد شد در حالیکه پس از بلوغ تنها ۱۵ تا ۱۰ درصد موارد دچار عقونت مزمن می شوند و اغلب موارد خود بخود بهبود می یابند. احتمال بروز هپاتیت حاد و یرقان در هپاتیت C حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد می باشد و اغلب موارد آلودگی ( ۸۰% ) منجر به عفونت مزمن می شود.

هپاتيت حاد:

هپاتیت حاد ویروسی بیماری است با شروع مشخص علائم شامل زردی، ادرار تیره ، بی اشتهایی ، ضعف و خستگی بیش از اندازه و حساسیت ربع فوقانی شکم، علائم بیولوژیک شامل افزایش اوروبیلینیوژن ادرار افزایش آنزیمهای کبدی ALT و AST به بیش از ۵/۲ برابر طبیعی است. معمولا یک دوره علائم اولیه سرما خوردگی ، تب ، درد شکم ، تهوع ، استفراغ و گاهی بثورات جلدی و درد و التهاب مفاصل دیده می شود. در هپاتیت حاد بسته به نوع ویروس معمولا زردی در عرض ۱-۳ ماه بعد از بیماری از بین می رود ولی در برخی از موارد خستگی طولانی حتی بعد از طبیعی شدن آنزیمهای کبدی وجود دارد. افزایش آنزیمها در اواخر دوران نهفتگی آغاز می شود و در اوایل دوره زردی به حداکثر می رسد. در طی دوره نقاهت سطح آنزیمها پایین می افتد و در عرض ۱-۴ ماه طبیعی می شود در صورتیکه تغییرات آنزیمی بیش ۶ ماه ادامه پیدا کند نشانه پیشرفت به سمت هپاتیت مزمن می باشد. افزایش بیلیروبین مستقیم و غیر مستقیم هر دو وجود دارد و در فرمهای بدون زردی ممکن است بیلیروبین طبیعی باشد. مهمترین شاخص هپاتیت ویروسی افزایش شدید آمینوترانسفرازهای سرم ( AST و ALT ) که معمولا به اندازه ۵-۱۰ برابر زمان طبیعی میرسد.

هپاتيت مزمن:

اغلب بیماران مبتلا به هپاتیت مزمن B بدون علامت هستند مگر اینکه به سمت سی روز پیشرفت داشته باشند در اکثر موارد علائم بسيار غير اختصاصي است ، از جمله خستگي زودرس مشاهده مي‌شود. گاهي اوقات تشديد بيماري در عفونت هاي مزمن خود را بصورت هپاتيت حاد جلوه مي‌دهد. معاينه باليني اغلب طبيعي است و گاهي علائم بيماري مزمن كبدي ، يرقان ، طحال بزرگ ، تجمع مايع در شكم ، ورم اندامها و اختلال هشياري در بيماران مبتلا به سيروز كبدي مشاهده مي‌شود. پيشرفت به سمت سيروز با علائم كاهش شمارش تمام رده‌هاي سلولي در آزمايش كامل خون ، كاهش ساخت آلبومين ، طولاني شدن زمان پروتروبين و افزايش بيليروبين همراه است.تظاهرات خارج كبدي: در اثر واكنش‌هاي سيستم ايمني علائم خارج كبدي در مفاصل ، كليه ها ، پوست و … اتفاق مي‌افتد. يكي از شايعترين اين درگيريها بيماري سرمي بصورت بثورات جلدي و تورم مفصل در مرحله پيش از بروز زردي در هپاتيت حاد است.

تشخيص سرولوژيك:

آلودگی به ویروس هپاتیت B با ظهور HBsAg مشخص می شود برای تشخیص هپاتیت حاد B وجود علائم بالینی و افزایش ترانس آمینازها بعلاوه وجود Anti HBcIgM لازم است در مرحله Window که HBcAb منفی شده و HbsAb هنوز به سطح قابل اندازه گیری نرسیده است، اندازه گیری Anti HBcIgM کمک کننده می باشد. ظهور HBsAb نشانه ایمنی به ویروس هپاتیت خواهد بود که ممکن است بطور طبیعی یا در اثر تزریق واکسن اتفاق افتاده باشد. در افرادیکه HBsAb به همراه HBcAb وجود دارد تماس با ویروس در گذشته افتاق افتاده و مصونیت طبیعی ایجاد شده است . HBeAg نشانه فعالیت ویروس و آلودگی زایی بالاست ولی در صورت منفی شدن HBeAg هنوز هم احتمال انتقال وجود دارد. برای تشخیص هپاتیت مزمن B باید HBsAg بمدت ۶ ماه در خون وجود داشته باشد. برای تعیین میزان تکثیر و فعالیت ویروس باید از تستهای HBV DNA و HBeAg استفاده کرد. در کسانیکه HBeAg منفی و آنزیمهای کبدی طبیعی دارند تست اضافی دیگری لازم نیست در غیر این صورت بیمار باید به مراکز تخصصی ارجاع داده شود. در مورد HCV ارزانترین و در دسترس ترین آزمایش که بطور اولیه برای بیمار انجام می شود سنجش HCV-Ab به روش الیزا است.

یکی از انواع حساس الیزا در حال حاضر ELT-۲ می باشد که میزان حساسیت آن در گروه های در معرض خطر نظیر معتادین تزریقی ۹۰ تا ۹۵ درصد است ولی در افراد بدون زمینه لذا تست مثبت الیزا در افراد بدون زمینه باید با Recombinant (RIBA) Immunoblot تکمیل شود. باید دقت داشت که در فاز حاد عفونت HVC سطح آنتی بادیها هنوز به حد قابل اندازه گیری نرسیده لذا ELisa و یا RIBA منفی در این دوره رد کننده عفونت نیست و در افرادی که احتمال قوی آلودگی وجود دارد تست باید تکرار شود.

مشاوره :

براي افراد آلوده به ويروس بايد مشاوره كامل شامل موارد ذيل انجام گردد:

منشاء احتمالي آلودگي

سير طبيعي بيماري

علائم احتمالي

توصيه‌هاي لازم براي پيشگيري از انتقال به سايرين

موارد مربوط به تصحيح عادات زندگي شامل ترك اعتياد و مصرف الكل ، قطع سيگار و رژيم غذايي سالم خودداري از اهداء خون و اعضاء ، پرهيز از استفاده مشترك وسايل شخصي و تزريقات و عدم مصرف دارو اعم از شيميايي يا گياهي بدون نظر پزشك معالج .

آگاهي دادن به افراد ارائه دهنده خدمات پزشكي و دندانپزشكي در مورد آلودگي

داشتن رفتار جنسي مطمئن

پاك كردن هر گونه لكه خون خود با محلول خانگي بليچ و دستمال كاغذي

ترغيب و آموزش خانواده براي چك آپ و دريافت آموزش‌ها و خدمات پيشگيري مرتبط

پوشاندن زخم ها و جراحات

قرار دادن دستمال يا البسه آلوده به خون در كيسه پلاستيك قبل از دور انداختن

دادن آگاهي در مورد راه‌هاي عدم انتقال شامل : عطسه ، سرفه ، در آغوش كشيدن ، آب ، غذا و تماسهاي معمول روزانه

نكته: بيمار نبايد از فعاليتها و شركت در محل‌هاي اجتماعي شامل كار ، مدرسه ، بازي و … خارج شود يا كنار گذاشته شود.

سياست هاي اجرايي مبارزه با هپاتيت در ايران:

برقراري نظام مراقبت روتين و پايگاهي

واكسيناسيون كليه نوزادان و گروه‌هاي در معرض خطر شامل: دانشجويان گروه پزشكي، جراحان ، پزشكان، پرستاران ، ماماها ، دندانپزشكان ، كمك دندانپزشكان ، بيماران تحت دياليز ، كارشناسان و تكنسين‌هاي آزمايشگاهي تشخيص طبي ، پرسنل مؤسسات نگهداري كودكان عقب افتاده و خانه سالمندان ، دريافت كنندگان محصولات خوني و خانواده فرد مبتلا.

حفظ و پايش سلامت خون

نظارت منظم بر رعايت اصول ايمني و احتياطات استاندارد در بخش هاي بهداشتي درماني شامل دياليز ، دندانپزشكي ، تزريقات و …

نظارت منظم بر رعايت ساير اصول ايمني در آرايشگاه‌ها و درمانگاه‌هاي طب سنتي

آموزش همگاني گروه‌هاي هدف شامل : افراد آلوده و خانواده فرد ، افراد در معرض خطر و توده مردم

آموزش كليه نيروهاي بهداشتي درماني در تمام سطوح در مورد مسائل مرتبط شامل:

آموزش كليه نيروهاي بهداشتي درماني در تمام سطوح در مورد مسائل مرتبط شامل: راه هاي سرايت ، روش‌هاي پيشگيري و اصول احتياطات استاندارد ، چگونگي دفع وسائل تيز و زباله‌هاي بيمارستاني و عفوني روش هاي ضد عفوني و نيز تشخيص و اداره كردن بيمار مبتلا به هپاتيت و معرفي به هنگام به متخصص جهت درمان

بررسی کلیه موارد هپاتیت حاد B و C و بازرسی و نظارت بر محل احتمالی اکتساب عفونت

كشف بهنگام موارد همه‌گيري و كنترل منشاء استراتژي مفيدي كه در امر كنترل بيماريهاي منتقله از طريق خون شناخته شده ، اجراي برنامه كاهش آسيب Harm Reduction در زندان‌هاست كه در حال حاضر اين طرح در سازمان زندان‌ها در حال بررسي است.

براي ارزيابي ميزان تاثير برنامه ها اجزاء زير بايد پايش شوند:

پوشش واكسن HBV۳در نوزادان

پوشش واكسن HBV۳ در گروه‌هاي در معرض خطر بخصوص پرسنل درماني

كاهش ميزان بروز موارد هپاتيت حاد

انجام مطالعات مقطي دوره‌اي تحت نظر مركز مديريت بيماريها و كميته كشور

علائم ابتلا به هپاتیت در تمامی انواع آن مشابه است به این صورت که اول علائم عمومی مثل بی اشتهایی ،ضعف، خستگی، تهوع ،استفراغ و درد مبهم در قسمت فوقانی و راست شکم بروز می کند. گاهی در این مرحله تب هم وجود دارد. بعد از این مرحله زردی پیش رونده بروز می کند که ملتحمه (پرده داخلی چشم)،مخاط ها و پوست تمام بدن زرد می شود.

سوالت رایج و مهم در مورد هپاتیت:

1- زردي يا يرقان چيست؟

مشهورترين نشانه بيماري‌هاي کبدي در بين مردم زردي است. زردي نشانه بيماري است نه خود بيماري.

۲ - آيا زردي که در برخي نوزادان تازه متولد شده ديده مي‌شود، يک بيماري کبدي است؟

علت زرد شدن نوزادان بستگي به زمان وقوع دارد. در صورتيکه زرد شدن پس از روز سوم و تا پايان هفته اول تولد باشد، زردي فيزيولوژيک ناميده مي‌شود و در صورتيکه زردي پس از هفته اول تولد بروز کند، ممکن است به علت مصرف شير مادر باشد.

در صورتيکه زردي همراه با تشنج، خوب شير نخوردن باشد، احتمالا ناشي از نقص‌هاي ژنتيکي آنزيمي است. در هر صورت زردي نوزاد در اغلب موارد منشا کبدي ندارد و واگيردار نيست.

۳ - هپاتيت چيست؟

هپاتيت يک بيماري است که کبد را متورم کرده و فعاليت آن را مختل مي‌سازد. اين بيماري به علت‌هاي مختلفي از قبيل ويروس‌ها، باکتري‌ها ، داروها، الکل و … ايجاد مي‌شود.

4- هپاتيت ويروسي چيست؟

هپاتيت ويروسي ناشي از ويروس‌هاي مختلفي است که شايعتر از همه هپاتيت ويروسي D،C،B،A وEمي باشد.

۵- هپاتيت A چيست؟

هپاتيت A به علت ويروس هپاتيتA ايجاد مي‌شود. هپاتيت A بيماري است که از راه مدفوعي _دهاني منتقل مي‌شود و اغلب بيماري خودبخود خوب مي‌شود و بطرف مزمن شدن نمي‌رود.

۶- هپاتيت B چيست؟

هپاتيت B به علت ويروس هپاتيت B ايجاد مي‌شود. آلودگي به ويروس هپاتيت B به سه حالت متفاوت ممکن است ديده شود که شامل هپاتيت حاد، هپاتيت مزمن و آلودگي بدون علامت است.

۷- هپاتيت B حاد به چه صورت تظاهر مي‌نمايد؟

در اين حالت، بيمار پس از يک دوره مقدماتي با نشانه‌هايي مانند تب، سرماخوردگي، تهوع، استفراغ و درد شکم، دچار زردي مي‌شود. اولين عضوي که زردي در آن مشاهده مي‌شود، سفيدي چشم‌ها است. هپاتيت B حاد به طور معمول خودبخود بهبود مي‌يابد و پس از ۶ ماه خون از ويروس پاک مي‌شود و فقط در ۵ تا ۱۰ درصد بيماران بالغ ممکن است آلودگي مزمن شود.

۸- هپاتيت B مزمن به چه صورت تظاهر مي‌يابد؟

در صورتيکه درگيري کبد بيش از ۶ ماه طول بکشد، بيماري را مزمن مي‌نامند. در اين حالت علائم کمتري تظاهر مي‌يابد و بيماري فقط از طريق بررسي‌هاي آزمايشگاهي شناخته مي‌شود. اين افراد بايد تحت نظر پزشک قرار گيرند.

۹- آلودگي بدون علامت در هپاتيت B به چه صورت است؟

در اين حالت فرد بدون هيچگونه نشانه باليني بيماري کبدي ويروس هپاتيت را در خون خود دارد و مي‌تواند آنرا به سايرين انتقال دهد. به اين افراد ناقل سالم مي‌گويند.

۱۰- چه اقداماتي براي ناقل سالم مورد احتياج است؟

فرد ناقل سالم احتياج به درمان و نمونه برداري ندارد. فقط براي کنترل کار کبد، بايد هر شش ماه يکبار توسط پزشک بررسي شود و رعايت دستورات بهداشتي براي عدم انتقال ويروس به سايرين را انجام دهد.لازم است براي اطرافيان فرد واكسيناسيون هپاتيت B انجام گردد.

۱۱ - راههاي انتقال هپاتيت B کدام است؟

1- تولد از مادر آلوده به هپاتيت B

2- تماس جنسي حفاظت نشده با فرد آلوده

3- استفاده مشترک از ابزارهاي آلوده تيز و برنده مانند سوزن و سرنگ، تيغ و مسواک

۴- تزريق خون و فرآورده‌هاي خوني آلوده

۵- اقداماتي مانند خالکوبي، حجامت، سوراخ کردن گوش، خدمات پزشکي و دندانپزشکي در مکان‌هاي نامطمئن و با وسايل آلوده و غير استريل

۱۲- هپاتيت B از چه راههايي انتقال نمي‌يابد؟

هپاتيت B از طريق دست دادن، در آغوش گرفتن، بوسيدن، نشستن در کنار فرد آلوده و ساير تماس‌هاي معمول انتقال نمي‌يابد. حضورافراد آلوده در محيط‌هاي کار و اجتماع بلامانع است.

۱۳- آيا ظرف غذاي فرد مبتلا به هپاتيت B بايد از بقيه جدا شود؟

خير-برخلاف هپاتيت A، ويروس هپاتيت B از راه خون و فرآورده‌هاي خوني و ديگر ترشحات بدن منتقل مي‌شود، بنابراين فرد مبتلا به هپاتيت B احتياجي به ايزوله شدن ندارد و فقط بايد از تماس نزديک با خون و بقيه ترشحات او پرهيز کرد.

۱۴- با توجه به اينکه در کشور ما، حدود ۳ ميليون ناقل هپاتيت B وجود دارد، براي جلوگيري از سرايت، آيا لازم است که واکسن هپاتيت به همه مردم تزريق شود؟

بنابه دلايل علمي واکسيناسيون در همه مردم لازم نيست. تزريق واکسن فقط در نوزادان و گروههاي در معرض خطر انجام مي‌شود.گروههاي در معرض خطر يعني کسانيکه در معرض يکي از راههاي انتقال ويروس قرار دارند.مانند پرسنل پزشکي و پيراپزشکي.

۱۵ - اگر کسي به هپاتيت B حاد مبتلا شود، آيا بدين معني است که کبد خود را از دست مي‌دهد؟

خير- ۹۰ تا ۹۵ درصد افرادي که هپاتيت B حاد مي‌گيرند، با واکنش مناسب بدن خود بهبود مي‌يابند و ويروس از بين مي‌رود.فقط تا ۵ درصد اين افراد مبتلا به هپاتيت مزمن مي‌شوند. در گروه مزمن هم اغلب افراد فقط ناقل سالم محسوب مي‌شوند و درصد کمي (۱۰-۵% ( دچار عوارض شديد مي‌شوند.

۱۶- در ايران شايعترين راه انتقال ويروس هپاتيت B کدام است؟

در کشور ما شايعترين راه انتقال از مادر آلوده به نوزاد است.

۱۷- اگر همسر فردي ناقل هپاتيت B باشد. براي جلوگيري از ابتلا بقيه افراد خانواده بايد چه کار کرد؟

همسر و فرزندان بيمار و کسانيکه با وي در يک منزل زندگي مي‌کنند بايد واکسينه شوند و وسايلي که موقع استفاده از آنها احتمال ايجاد جراحت مي‌رود مثل مسواک، شانه و به خصوص تيغ ريش تراشي، بايد براي هر فرد منحصر به فرد باشد.

۱۸- به چه کساني واکسن هپاتيت B تزريق مي‌شود؟

- کليه نوزادن متولد شده از سال ۱۳۷۲

- افرادي که به علت بيماري‌هاي خاص مانند تالاسمي يا هموفيلي نياز به تزريق مکرر خون يا فرآورده‌هاي خوني دارند.

- افرادي که دياليز مي‌شوند.

- پرسنل پزشکي (پزشکان، پرستاران و(…

- کسانيکه با فرد ناقل در يک منزل زندگي مي‌کنند.

۱۹- اگر يکي از دوستان و همکاران ناقل هپاتيت باشد، آيا لازم است که واکسن هپاتيت تزريق گردد؟

خير- روابط دوستانه، همکار بودن، داشتن رفت وآمد خانوادگي شانسي براي انتقال هپاتيت B ندارد، بنابراين نيازي به واکسيناسيون نيست.

۲۰- هپاتيت C چيست؟

هپاتيت C به علت ويروس هپاتيت C ايجاد مي‌شود. هپاتيت C حاد بر خلاف نوع Aو B تقريبا بدون علامت است و ممكن است علائم غير اختصاصي مانند سرماخوردگي و بي اشتهايي ايجاد نمايد.

۲۱- آيا هپاتيت C حاد مانند A و B ، اغلب خودبخود بهبود مي‌يابد؟

متاسفانه خير - هپاتيت C حاد (۷۰تا ۸۵%) موارد تبديل به عارضه‌اي مزمن مي‌شود و باعث اختلال کارکرد کبد مي‌گردد.

۲۲- راههاي انتقال هپاتيت C چيست؟

- تزريق خون و فرآورده‌هاي خوني آلوده

- استفاده مشترک از ابزارهاي آلوده تيز و برنده مانند سوزن و سرنگ، تيغ اصلاح و مسواک

- تماس جنسي حفاظت نشده با فرد آلوده

- خالکوبي، حجامت، سوراخ کردن گوش، خدمات پزشکي و دندانپزشکي در محل‌هاي نا مطمئن و با وسايل آلوده

- تولد از مادر آلوده به هپاتيت C

۲۳- شايعترين راه انتقال هپاتيت C در كشور ما كدام است؟

درحال حاضر استفاده از سرنگ‌هاي مشترک بين معتادان تزريقي شايعترين راه انتقال در کشور ماست.

۲۴-آيا ممکن است فردي هم هپاتيت C داشته باشد، هم هپاتيت B ؟

با توجه به راههاي مشترک انتقال اين دو ويروس پاسخ مثبت است. اغلب کسانيکه آلودگي به هر دو ويروس را دارند، معتادان تزريقي هستند.

۲۵- واکسن براي جلوگيري از انتقال هپاتيت C وجود دارد؟

تاکنون واکسني ساخته نشده که بتواند در برابر ويروس هپاتيت C مصونيت ايجاد کند.

۲۶- کدام ويروس هپاتيت از راه جنسي بيشتر منتقل مي‌شود؟

ويروس هپاتيت B بيش از هپاتيت C از راه تماس جنسي منتقل مي‌شود. موارد هپاتيت C ناشي از تماس جنسي غالباً در افرادي که شرکاي جنسي متعدد دارند ديده مي‌شود.

با توجه به شباهت راههاي انتقال هپاتيت و ويروس عامل بيماري ايدز، بسياري از مبتلايان به ويروس ايدز بطور همزمان به ويروس هپاتيت B وC هم آلوده اند، که اين امر موجب تشديد علائم و مشکلات بيماران و کوتاه تر شدن عمر آنان مي‌شود.

۲۷-آيا تاتو‌ها باعث انتقال ويروس مي‌شود؟

بله – انواع خالکوبي و تاتو بويژه اگر در مکان‌هاي سنتي و آلوده انجام شود، هپاتيت B و C را منتقل مي‌کند. در صورت تمايل به انجام تاتو حتما از وسايل يکبار مصرف و مکان‌هاي مطمئن استفاده شود.

۲۸ - راههاي پيشگيري از ابتلا به هپاتيت B و C کدام است؟

باتوجه به راههاي انتقال هپاتيت B و C راههاي پيشگيري عبارتند از:

۱- تزريق سه نوبت واکسن هپاتيت B در افراد در معرض خطر

۲ - جلوگيري از تماس با خون يا ساير ترشحات افراد آلوده (عدم استفاده از وسايل آغشته به خون مانند تيغ، خالکوبي، تاتو و …(

۳- ترک اعتياد، تغيير شيوه‌هاي مصرف و پرهيز جدي از استفاده اشتراکي از سرنگ‌ها

۴- پرهيز از تماس جنسي مشکوک و حفاظت نشده

۲۹- اگر لباس کسي آغشته به خون بيمار مبتل

:: موضوعات مرتبط: بیماریها , ,
:: بازدید از این مطلب : 1502

امتیاز مطلب : 12

تعداد امتیازدهندگان : 3

مجموع امتیاز : 3